هموکروماتوز یا افزایش بیش از حد آهن در خون، یک اختلال متابولیکی است که در آن بدن مقدار زیادی آهن جذب می‌کند. آهن به‌طور طبیعی برای تولید هموگلوبین، انتقال اکسیژن و عملکرد صحیح بسیاری از آنزیم‌های حیاتی ضروری است. اما وقتی سطح آهن در خون بیش از حد شود، به تجمع آن در اندام‌هایی مانند کبد، قلب و پانکراس منجر می‌شود و می‌تواند به آسیب جدی این اندام‌ها منتهی شود. این اختلال می‌تواند برای مدت طولانی بدون علامت باقی بماند و زمانی تشخیص داده شود که آسیب به اندام‌های حیاتی آغاز شده باشد.
علائمی مانند خستگی، درد مفاصل، تیرگی پوست، یا مشکلات قلبی می‌توانند نشان‌دهنده وجود این مشکل باشند. تشخیص و درمان زودهنگام هموکروماتوز بسیار مهم است. روش‌هایی مانند فلبوتومی (خون‌گیری)، محدود کردن مصرف آهن و مکمل‌های ویتامین C و بررسی دوره‌ای سطح آهن از جمله راهکار درمان مناسب این بیماری هستند. در ادامه به علت بالا بودن آهن خون در بدن یا هموکروماتوز می‌پردازیم.
چرا آهن خون زیاد می شود؟
دلایل افزایش آهن خون چیست؟ علت بالا بودن آهن خون در بدن یا هموکروماتوز اغلب به دلیل تغییر در یک ژن ایجاد می‌شود. این ژن میزان آهنی که بدن شما از غذا جذب می کند را کنترل می‌کند و نهایتا ژن تغییر یافته از والدین به فرزندان منتقل می‌شود. این نوع هموکروماتوز تا حد زیادی شایع‌ترین نوع است که به آن هموکروماتوز ارثی می‌گویند. آهن در چندین عملکرد بدن از جمله کمک به تولید خون نقش اساسی دارد. اما می‌توان گفت آهن زیاد سمی است و عوارض بالا بودن آهن خون می‌تواند نتایج غیر قابل جبرانی به همراه داشته باشد.
این آهن اضافی در اندام های اصلی به ویژه کبد ذخیره می‌شود. در طی سال‌ها، آهن ذخیره شده می‌تواند باعث آسیب شدید شود که ممکن است منجر به نارسایی اندام شود. همچنین می تواند منجر به بیماری‌های طولانی مدت مانند سیروز، دیابت و نارسایی قلبی شود. به جز موارد تغییرات ژنی، علت بالا رفتن هموکروماتوز در افراد بزرگسال یا هموکروماتوز در کودکان می‌تواند شامل موارد دیگری نیز باشد. مثلا بیماری‌های مزمن کبدی، مصرف بیش از حد مکمل‌های آهن یا بیماری‌های خونی مانند تالاسمی نیز می‌توانند در افزایش سطح آهن و ابتلا به هموکروماتوز نقش داشته باشند.
آیا بالا بودن آهن خون خطرناک است؟
پیش‌تر گفتیم علت بالا بودن آهن خون در بدن یا هموکروماتوز می‌تواند دلایل مختلفی باشد. بالا بودن آهن خون یا ابتلا به انواع هموکروماتوز می‌تواند خطرناک باشد، به‌ویژه اگر بدون درمان باقی بماند. آهن یک عنصر ضروری برای عملکرد بدن است، اما زمانی که مقدار آن از حد طبیعی فراتر رود، می‌تواند در بافت‌ها و اندام‌های بدن تجمع کند و باعث آسیب‌های جدی شود. تجمع آهن می‌تواند به بیماری‌های کبدی مانند سیروز، التهاب کبد (هپاتیت)، یا حتی سرطان کبد منجر شود. همچنین رسوب آهن در قلب می‌تواند موجب آریتمی، نارسایی قلبی و اختلال در عملکرد قلب شود. علاوه بر آن آهن اضافی ممکن است عملکرد غدد مانند پانکراس را مختل کرده و باعث دیابت شود. ضمنا کلیه‌ها، غدد فوق کلیوی و حتی پوست نیز ممکن است تحت تأثیر قرار گیرند. برخی از علائم خطرناک بالا بودن آهن عبارتند از:
- خستگی مزمن
- درد مفاصل
- تغییر رنگ پوست
- ضعف و کاهش وزن
- مشکلات قلبی یا دیابت
پیشگیری از آهن بالا در بدن
برای کاهش آهن خون، تنظیم رژیم غذایی و مصرف مواد مناسب و رعایت یکسری اقدامات می‌تواند مؤثر باشد. هدف این است که جذب آهن کاهش یافته و بدن بتواند سطح آهن را به‌طور طبیعی تنظیم کند. پیشگیری از بالا رفتن آهن خون در بدن (هموکروماتوز) شامل مدیریت رژیم غذایی، پرهیز از عوامل افزایش‌دهنده جذب آهن و رعایت اصول بهداشتی مرتبط با سلامتی است. این اقدامات به‌ویژه برای افرادی که در معرض خطر ابتلا به این بیماری هستند (مانند کسانی که سابقه خانوادگی دارند یا اختلالات ژنتیکی مرتبط با ژن HFE دارند) اهمیت بیشتری دارد. برخی از روش‌های پیشگیری از آهن بالا در بدن عبارتند از:
- محدود کردن مصرف منابع آهن هم (آهن حیوانی) مانند گوشت قرمز، جگر و غذاهای دریایی
- تمرکز بیشتر بر منابع گیاهی آهن (مانند اسفناج و عدس) که جذب آن‌ها توسط بدن کمتر است.
- پرهیز از مصرف بی‌رویه مکمل‌های آهن و ویتامین c
- اجتناب از الکل و دخانیات
- کاهش مصرف غذاهای غنی‌شده با آهن
- تجربه روش‌های درمانی مدرن مانند فصد خون یا فلبوتومی
برای کاهش آهن خون چه بخوریم؟
برای کاهش آهن خون و درمان هموکروماتوز، رژیم غذایی نقش مهمی در مدیریت سطح آهن بدن دارد. هدف از این رژیم، محدود کردن مصرف مواد غذایی با آهن بالا، کاهش جذب آهن و تقویت روش‌های طبیعی بدن برای دفع آن است. مواد غذایی سرشار از کلسیم مانند شیر، ماست و پنیر می‌توانند جذب آهن را کاهش دهند. لبنیات با کاهش اثر آهن موجود در غذاهای مصرفی، به تعادل سطح آن کمک می‌کنند. همچنین، نوشیدنی‌هایی مانند چای سیاه و چای سبز به دلیل داشتن تانن، از جذب آهن در دستگاه گوارش جلوگیری می‌کنند.
مصرف غلات کامل، سبوس و دانه‌هایی مثل بادام و کنجد نیز به دلیل داشتن فیتات می‌تواند به کاهش جذب آهن کمک کند. استفاده از مواد غذایی سرشار از فیبر مانند سبزیجات برگ‌دار و حبوبات نیز تأثیر مشابهی دارد. علاوه بر این، غذاهایی مانند کاکائو، انار و زغال‌اخته که حاوی پلی‌فنول هستند، جذب آهن را محدود می‌کنند. برای پیشگیری از افزایش آهن، بهتر است مصرف گوشت قرمز، جگر و غذاهای غنی‌شده با آهن را کاهش دهید. همچنین، از مصرف مکمل‌های آهن و ویتامین C همراه با غذاهای آهن‌دار خودداری کنید. این موارد جذب آهن را افزایش داده و ممکن است سطح آن را بیشتر کنند.
درمان هموکروماتوز با روشی مدرن؛ فلبوتومی یا فصد خون
فصد خون یا خون‌گیری درمانی یکی از روش‌های اصلی و موثر برای درمان بیماری‌های خاصی چون هموکروماتوز است. این روش می‌تواند از آسیب به اندام‌های حیاتی مانند کبد، قلب و پانکراس جلوگیری می‌کند. در هموکروماتوز، بدن بیش از حد آهن جذب می‌کند که در اندام‌ها تجمع یافته و منجر به آسیب می‌شود. فلبوتومی یا فصد خون به کاهش سطح آهن بدن کمک می‌کند و سطح آهن بدن به حالت طبیعی برمی‌گردد. در کنار فصد، بیمار باید مصرف آهن و ویتامین C را کنترل کند و از مصرف الکل پرهیز کند. همچنین سطح آهن خون و سایر شاخص‌های خونی باید به‌طور منظم بررسی شوند. فصد خون باید تحت نظر پزشک انجام شود تا از کم‌خونی، گردش خون ضعیف یا عوارض دیگر جلوگیری شود. شما می‌توانید با مراجعه به مرکز ایران فصد، ضمن بهره‌مندی از خدمات فصد خون، با پزشک متخصص و مشاور نیز در ارتباط باشد.
کلام نهایی
در مقاله در خصوص علت بالا بودن آهن خون در بدن یا هموکروماتوز صحبت کردیم. در نهایت باید گفت، مدیریت سطح آهن خون نیازمند ترکیبی از تغذیه مناسب، آگاهی از تأثیر مواد غذایی مختلف و مشاوره پزشکی است. با محدود کردن مصرف منابع غنی از آهن، افزایش مصرف مواد کاهش‌دهنده جذب آهن و رعایت نکاتی مانند انجام فلبوتومی برای هموکروماتوز، می‌توان از خطرات مرتبط با افزایش آهن خون جلوگیری کرد. پیگیری منظم و انجام آزمایش‌های دوره‌ای نیز برای اطمینان از حفظ تعادل آهن در بدن ضروری است، زیرا تشخیص زودهنگام و مدیریت صحیح این وضعیت می‌تواند از آسیب به اندام‌های حیاتی و بروز مشکلات جدی جلوگیری کند. البته به این نکته توجه کنید که افراد باید از هرگونه خوددرمانی یا تغییرات شدید در رژیم غذایی بدون مشورت پزشک پرهیز کنند. پیشگیری موثر نیازمند آگاهی، مشاوره تخصصی و پیگیری دقیق است.
منبع: +